Yapı Stoğu Envanteri Nedir?

Kentler, büyüyen nüfusları ve hızla artan yapılaşmalarıyla birlikte giderek daha karmaşık bir yapıya bürünüyor. Türkiye gibi aktif deprem kuşaklarında yer alan ülkelerde bu karmaşıklık, söz konusu deprem olduğunda doğrudan milli bir güvenlik meselesine dönüşüyor. Bir kentin ne kadar güvenli olduğunu anlamanın ilk adımı, o kentteki yapıların durumunu doğru biçimde ortaya koymaktır. Yapı stoğu envanteri tam da bu noktada devreye girer.

Bu envanter, yalnızca “kaç bina var?” sorusuna cevap vermez. Her yapının yaşını, taşıyıcı sistemini, kullanım amacını, malzeme niteliğini ve deprem karşısındaki davranışını, risk durumunu ele alan kapsamlı bir çalışmadır. Sonuçta ilgili idareler veya araştırmacılar şehrin “röntgen”ini çekmiş olurlar. Şehrin röntgeninin çekilmesinin ardından artık karar vericilerin deprem dirençli kentler oluşturmak için adım atmasının önünde engel kalmaz.

Riskli bölgeler tespit edildiğinde; toplanma alanları, acil durumlarda kullanılacak ecza depoları, konteyner alanları ve bu alanların alt yapıları, içme suyu ve pis su hatları, yapıların ilk dönüştürüleceği bölgeler... Adım atılacak tüm yol haritası çıkarılabilir. Ancak her şey; yapı stoğu envanterinin çıkarılması ile başlar.

Yapı Stoğu Envanteri Nasıl Çıkarılır?

Kağıt üzerinde kolay görünse de, şehir ölçeğinde ciddi bir veri üretiminden söz ediyoruz. Yapı stoğu envanterini çıkarmak için çeşitli bilimsel yöntemler bulunur. Yöntem seçimi; hedeflenen detay düzeyine, bütçeye ve ekip kapasitesine göre değişir. İlk yöntemimiz olan sokak taraması yöntemi ile başlayalım.

1) Sokak Taraması Yöntemi

• Ne yapılır? Mühendisler sahaya çıkar; binalar dışarıdan gözlenir ve standart formlara kaydedilir. Uygulamaya göre birtakım eklemeler yapılabilir. Örneğin binaların içlerine girilmesi, korozyon, taşıyıcı sistem tahribatı gibi durumların tespit edilmesi sağlanabilir. Veriler genelde bina sahipleri ile paylaşılmaz.
• Artısı: Geniş alanlar kısa sürede taranır. 18 aylık bir çalışma ile İMO Eskişehir, Eskişehir'de bulunan 52.000 binayı bu yöntemle taradı ve Covid haritasına benzer risk haritalarını oluşturdu.
  Bu yöntemin bence en büyük artısı yasal dayanağı. Deprem yönetmeliğinin eklerinde bu yöntemin yer alması yasal açıdan bir avantaj olabilir.
• Eksisi: Genelde bu yöntemde bina içerisine girilmediğinden bazı kusurlar (tahribat, korozyon çatlağı, kesik kolon vs.) atlanabilir. Ancak Eskişehir örneğinden ilerlersek, İMO Eskişehir binaların içine girdi.
  Bence bu yöntemin en büyük eksisi, imar planları nedeniyle aynı sokakta bulunan yapıların hemen hemen tüm özelliklerinin benzer olması. Dolayısıyla Prof. Dr. Alper İlki bu yöntemle ilgili olarak "Sokakları değil, binaları tarayalım" yorumunu yapmıştır.

2) PERA 2019 Yöntemi (Preliminary Evaluation of Risk Assessment)

• Yaklaşım: İstanbul'da uygulanan bu yöntemde 5 kata kadar yığma binalar, 10 kata kadar da betonarme binalar hızlı tarama yöntemi ile değerlendirilir. Bina yüksekliği, alan, kolon ve perde ölçüleri rölövesi çıkarılır. Bir kolonda sıyırma yapılır ve tüm kolonlarda Schmidt çekici ile beton sertlikleri ölçülür. Ardından tüm bu veriler analiz edilerek binaya puan verilir. Bu veri bina sahipleri ile paylaşılır.
• Artısı: Detaylı bir yöntemdir ve başarı oranı yüksektir.
• Eksisi: Sokak taramasına kıyasla daha fazla zaman ve veri ister.

3) AURAP Yöntemi (Advanced Urban Rapid Assessment Procedure)

• Yaklaşım: Eskişehir'de pilot olarak uygulanan yöntemde binanın taşıyıcı sistemi ve tasarımı puanlanır. Binanın yaşı, yumuşak kat, taşıyıcı sistem düzensilikleri, kısa kolon, köşe kolon problemi gibi pek çok tasarım faktörü puanlamada etkilidir.
• Artısı: Detaylı bir yöntemdir ve başarı oranı yüksektir.
• Eksisi: Sokak taramasına kıyasla daha fazla zaman ve veri ister.

4) Detaylı Mühendislik Analizleri (Performans Analizi)

• Ne zaman? Detaylı ve kesin hesap istenildiğinde performans analizi yapılır. Karot ve donatı tespiti gibi malzeme testleri ile birlikte yürütülür.
• Artısı: Bina özelinde en kesin sonucu verir.
• Eksisi: Şehir geneline yaymak maliyetli ve yavaştır.

5) Hibrit Modeller

En dengeli yaklaşım genelde şöyledir: Sokak taraması ile genel tablo, PERA/AURAP ile risk puanları, kritik gruplarda ise detaylı analiz. Böylece hem hız hem de bilimsel doğruluk korunur.

Kütahya’da Yapı Stoğu Envanteri Çalışmaları

Kütahya’da afetlere hazırlığın en temel adımı, mevcut yapı stoğunu güvenilir biçimde tespit etmektir. İnşaat Mühendisleri Odası Kütahya Temsilciliği olarak biz, bu çalışmayı yalnızca teknik bir süreç değil, aynı zamanda toplumsal bir sorumluluk olarak görüyoruz. İlk olarak 6 Şubat Depremlerinden sonra dile getirdiğimiz bu konunun üzerinden 2.5 yıl geçti. Eğer o gün bu çalışmalar başlatılmış olsaydı şu anda Kütahya'nın yapı stoğu envanteri çoktan çıkarılmış olacaktı.

O dönem Belediye Başkanı olan Sayın Prof. Dr. Alim Işık konuya sıcak bakmamış ve riskler barındırdığını, halkta panik oluşturacağını ileri sürmüştü. Halbuki önümüzde Eskişehir modeli vardı ve verilerin gizliliği büyük bir özveri ile sağlandı. Böylece ne emlak manipülasyonu oldu ne de veriler sızdırıldı.

Şu an Belediye Başkanı olan Sayın Eyüp Kahveci ise yapı stoğu envanterinin çıkarılması konusunda daha ciddi görünüyordu ve yerel seçim öncesinde bu konuda vaatler vermişti.

İnşaat Mühendisleri Odası olarak Pera2019 yöntemini İstanbul'da uygulayan Prof. Dr. Alper İlki'yi, Aurap yöntemini Eskişehir'de uygulayan Dr. Onur Kaplan'ı ve sokak taraması yöntemini uygulana İMO Eskişehir Yönetim Kurulunu ve Proje Koordinatörü Betül Hacımusalar'ı şehrimizde ağırladık. Bu toplantıların hiçbirine belediye başkanımız katılmadı. Ancak Afet İşleri Müdürü İbrahim Altıok hepsine katılım sağladı. Kendisine buradan da bir kez daha teşekkür etmek istiyorum.

Geçtiğimiz aylarda sokak taraması yönteminin uygulanacağı ancak Google Haritalar Sokak Görünümü kullanılarak ve sahaya mühendisler çıkmadan bu işlerin yapılacağı bilgisi tarafımıza ulaştığında belediyeyi sert bir dille eleştirdik ve bunun "mış gibi yapmak" olduğunu söyledik. 

Yoğun kamuoyu baskısı ve eleştirilerimiz nihayetinde Kütahya Belediyesi ekip kurmaya başladı ve mühendisler sahaya çıkarıldı. Tabi ki hala eksiklikler mevcut. Hala bir denetim kurulu yok. Hala bir bilim kurulu da yok. Dolayısıyla girilen verilerin denetimini kim yapacak belli değil. Veya alınması gereken kararlar olduğunda bunlar kime danışılacak bilemiyoruz.

Eskişehir bu konuda iyi bir rol model. Üniversite hocalarından oluşan bilim kurulu ve İMO çalışanlarından oluşan denetim kurulu ile bu süreci harika bir şekilde yürüttüler. Kütahya'nın da Dumlupınar Üniversitesi'ni mutlaka sürecin içine dahil etmesi gerek.

Sonuç ve Değerlendirme

Depreme hazırlık, yalnızca yeni binalar inşa etmekle değil; mevcut yapıların durumunu dürüstçe görmekle mümkün olur. Sokak taraması, PERA ve AURAP gibi yöntemlerle üretilen veriler; doğru politikalarla birleştiğinde kentsel dönüşüm çok daha sağlıklı yürütülür.

Kütahya’daki envanter çalışması; yerel yönetimle meslek odamızın omuz omuza yürütmesi gereken güçlü bir dayanışma örneği olmalıdır. Teknik kapasitenin artırılması, disiplinler arası işbirliği ve halkla şeffaf iletişim bu sürecin temel dayanaklarıdır.

Unutmayalım: Yapı stoğu envanteri bir defalık proje değil, yaşayan bir süreçtir. Kent dokusu değiştikçe veriler de güncellenmelidir. Ancak o zaman şehirlerimiz; yalnızca bugünün değil, yarının depremlerine de hazır olur.